Por: Marciano Ramos Moreira*
Kuze ki N ta txoma letra matxa-femia? E kel letra ki, na alfabetu purtuges, ta riprizenta mas di 1 son.
Ifetivamenti, alfabetu kabuverdianu ta sigi prinsipiu di univosidadi entri grafema i fonema. Istu e, na nos alfabetu, bazikamenti: kada letra ta riprizenta apenas 1 son; i kada son ta riprizentadu apenas pa 1 letra (o digrafu). I pamodi ki nos Guvernu adota es prinsipiu? Pabia es prinsipiu ta liberta kriansas di nisisidadi di dikora ortografias di milharis di palavras pa sisi, di pasa mal dibaldi trokadu erus ortografiku.
Purtantu, prinsipiu di univosidadi entri grafema i fonema pode odjadu di 2 pontu di vista: pa kada fonema, 1 grafema; i, pa kada grafema, 1 fonema. Ku otus palavra: kada son ta riprizentadu so pa 1 grafema (letra o digrafu); i kada grafema (letra o digrafu) ta riprizenta 1 so son. Nos alfabetu ta diferensia di alfabetu purtuges di es 2 pontu di vista li.
Na nhas 3 ensaiu anterior: nu odja ma ten, na alfabetu purtuges, bazikamenti 6 son ki ten mas di 1 maridu, istu e, ten 6 son ki kada un ta riprizentadu di mas di 1 manera (son [ʒ] (1), son [k], son [s], son [u], son [ʃ] i son [z]); nu odja inda ma ten, bazikamenti, es letras ki e matxa-femia na alfabetu purtuges, mas ki ka e matxa-femia na nos alfabetu: letra G, letra O, letra S, letra X i letra Z. Istu e, kada un di es 5 letra ta riprizenta mas di 1 son na alfabetu purtuges i apenas 1 son na nos alfabetu!
Dja N dimonstra, na nha ultimu ensaiu, pamodi ki letra G ku letra O ku letra S e matxa-femia na alfabetu purtuges i ka e matxa-femia na nos alfabetu. Oji, N ta ben dimonstra pamodi ki letra X ku letra Z e matxa-femia na alfabetu purtuges i ka e matxa-femia na nos alfabetu.
Na alfabetu purtuges, letra X ta riprizenta bazikamenti 4 son: son [ ʃ ] ku son [s] ku son [z] ku son [ks]. Izenplu di letra X ku funson di riprizenta son [ ʃ ]: puxar; izenplu di letra X ku funson di riprizenta son [s]: próximo; izenplu di letra X ku funson di riprizenta son [z]: exame; izenplu di letra X ku funson di riprizenta son [ks]: anexar.
Na nos alfabetu, letra X ta riprizenta apenas 1 son: son [ ʃ ]. Izenplus di letra X ku funson di riprizenta son [ ʃ ]: xaropi, kaxinbu, baxu, xama, etc.
Purtantu, letra X e rei di matxa-femia na alfabetu purtuges (el ta riprizenta bazikamenti 4 son – son [ ʃ ] ku son [s] ku son [z] ku son [ks]), mas letra X ka e matxa-femia na alfabetu kabuverdianu pabia el ta riprizenta 1 so son – son [ ʃ ].
Na alfabetu purtuges, letra Z ta riprizenta bazikamenti 2 son: son [z] ku son [ ʃ ]. Izenplu di letra Z ku funson di riprizenta son [z]: zebra; izenplu di letra Z ku funson di riprizenta son [ ʃ ]: luz.
Na nos alfabetu, letra Z ta riprizenta apenas 1 son: son [z]. Izenplus di letra Z ku funson di riprizenta son [z]: zebra, kaza, izami, azagua, etc.
Purtantu, letra Z e matxa-femia na alfabetu purtuges (el ta riprizenta bazikamenti 2 son – son [z] ku son [ ʃ ]), mas letra Z ka e matxa-femia na alfabetu kabuverdianu pabia el ta riprizenta 1 so son – son [z].
Konkluindu, na nos alfabetu, ka ten son ku mas di 1 maridu nen letra matxa-femia! Ku nos alfabetu, kriansas di futuru ka ta obrigadu dikora ortografia di ninhun palavra! Nos alfabetu ta liberta-s di es sufrimentu!
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
(1) Alfabetu fonetiku internasional – kada son
Entri […], N uza alfabetu fonetiku internasional. Si bu ka konxe algun di kes letra, bu ta ba nes link https://tfcs.baruch.cuny.edu/z/ i bu ta substitui ultimu letra /z/ pa letra di alfabetu fonetiku internasional ki bu ka konxe. Bu ta uza novu link pa bu obi son di es letra. Pa izenplu, si bu ka konxe letra ʃ, bu ta substitui ultimu letra /z/ pa /ʃ/ i bu ta uza novu link https://tfcs.baruch.cuny.edu/ʃ/ pa bu obi son ʃ.
Obs.: es soluson ta funsiona so pa sons ki ta izisti na ingles. Pa kes otu son, konsulta: https://tinyurl.com/mps2dxz7
