Por: Marciano Moreira*
Na diversus ensaiu dimeu publikadu nes benditu jornal, orijen di kriolu kabuverdianu foi tema prinsipal o sikundariu. Nes ensaius publikadu, N adapta tioria universalista sobri orijen di kriolus a spesifisidadis di nos Storia pa splika orijen di nos lingua maternu. Rikapitulandu i sigundu es tioria di autoria di Avram Noam Chomsky, foi Kriolus ki insufla gramatika universal na pidgins i bira-s linguas. Na nos kazu, na lingua kabuverdianu. N ta kridita nes tioria.
Ta izisti otus tioria sobri orijen di kriolus. Entri es otus tioria, kel ki ten mas interesi pa Kabuverdianus, e kel konxedu pa tioria monojenetiku i di rileksifikason.
Kuze ki es tioria ta fla?
Es tioria ta tenta risponde pamodi ki ta izisti bazikamenti mesmu sintaksi pa tudu kes 90 i tal kriolu ki inda ta izisti nes planeta. Es tioria ta fla ma kriolus ten kuazi mesmu sintaksi pabia es ten mesmu orijen.
I kal ki e orijen di tudu kriolu di es planeta sigundu es tioria? Sigundu es tioria, orijen di tudu kriolu e sabir – un lingua franku uzadu na piriudu medieval na Mediteraniu pur parti di kumersiantis i Kruzadus.
Spesifikamenti, sigundu es tioria, Purtugezis traze sabir pa kostas di Áfrika Osidental, inkluindu Kabu Verdi; Purtugezis leba sabir pa otus parti di mundu, dizignadamenti Índia i Sudesti Aziatiku. Tiorikus di es tioria ta difende ma, subsikuentimenti, otus povu kulonizador eurupeu spulsa Purtugezis di alguns di es kulonias i, pur isu, okore rileksifikason di sabir nes kulonias ku tenpu, istu e, substituison di vukabulus orijinal pa vukabulus di orijen ingles, franses, spanhol, etc.
Kritikus di es tioria ta ribate-l ku faktu di surji kriolus na zonas di es planeta undi Purtugezis nunka po pe na anbitu di piriudu di kulonizason. Es mesmus kritiku ta difende ma justifikason pa similhansa entri sintaksi di linguas kriolu e kel li: surji un kriolu i dipos es kriolu spadja pa otus tera djuntu ku utentis di es kriolu orijinal. Ku tenpu i na kada un di es teras, es kriolu orijinal ba ta substitui vukabulus ku etimu na lingua leksifikador orijinal pa vukabulus ku etimu di linguas di rispetivus novus kulonizador, dizignadamenti ingles, franses, spanhol, purtuges, arabi, etc., istu e, okore rileksifikason di kriolu orijinal ku tenpu, transfigurandu es kriolu orijinal na diversus lingua kriolu ku diferentis bazi leksikal.
Ora, sendu kriolu kabuverdianu di kes mas antigu kriolu, nos kriolu e seriu kandidatu a ser es kriolu orijinal. I ten tioriku di tioria monojenetiku i di rileksifikason ki ta difende ma es kriolu orijinal e kriolu kabuverdianu.
Un difensor di tioria monojenetiku i di rileksifikason i ki ta difende ma kriolu orijinal e kriolu kabuverdianu, e invistigador musanbikanu José Carlos Horta (José Carlos Mucangana).
Risentimenti, Dr. João Mendes, difensor di nos lingua maternu, traze-nu, atraves di es post disel na facebook https://tinyurl.com/zky75kpr , un ensaiu undi el da alguns ditalhi di pertinenti pensamentu di invistigador musanbikanu José Carlos Horta (José Carlos Mucangana). Dr. João Mendes manda-m verson midjoradu di es post: https://tinyurl.com/2p887j2a Leitor ta atxa es verson na idison nº 62 di rivista TURIMAGAZINE, di maiu di 2022.
Na verdadi, ten fortis indisiu ma nos kriolu sta na bazi na poku na poku di kriolu bisau-giniensi i di papiamentu. Kuantu a kriolu bisau-giniensi, N dimonstra es indisius na un ensaiu dimeu publikadu nes benditu jornal.
Nos Guvernu djuntu ku Kamara Munisipal di Ribera Grandi di Santiagu, es podeba aprufunda studu di es tioria i prumove se divulgason na mundu, maxime la undi ten utentis di linguas kriolu, ku objetivu di prumove un turismu etiniku, undi es utentis di linguas kriolu di diversus tera al benba konxe bersu di ses linguas, Sidadi-Velha. Maior divulgason di es tioria ta inkrimenta vizita di nos tera pur parti di kriolistas di es planeta.
Forti o fraku, es tioria debe orgulha tudu Kabuverdianu!
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 782, de 25 de Agosto de 2022
