Por: Marciano Moreira*
Pamodi ki e inpurtanti papia di es rilason? Pabia es 2 lingua ta parse ku kunpanheru sima fixon. Isu signifika ma es debe ten mesmu orijen, istu e, na algun mumentu di ses storia, es debeba ser un mesmu lingua.
Sima maior parti di leitoris debe sabe, un Kabuverdianu ku un Bisau-Giniensi pode papia ku kunpanheru, kada un na se kriolu, sen prublema. Na ta papia, nu pode ka ntende un o otu palavra, mas nu ta purgunta kuze ki signifika kel palavra, Bisau-Giniensi ta splika-nu na se kriolu, i nu ta ntende. Mesmu kuza ta pasa di banda di Bisau-Giniensi.
Isu signifika ma nos 2 kriolu pode konsideradu un so kriolu, istu e, variantis di un mesmu lingua. Alguns pesoa ta konsidera-s mesmu lingua. Pa izenplu, Incanha Intumbo, atual Diretor Izikutivu di IILP, ki e linguista, ta apela pa Kabu Verdi ku Gine-Bisau studa posibilidadi di ten mesmu skrita pa es 2 varianti di kriolu. Otus ta konsidera-s komu linguas distintu. E kazu di Ethnologue, ki ta klasifika-s komu 2 lingua distintu.
Pruvavelmenti alguns ta konsidera es 2 kriolu komu linguas distintu: I) pabia Kabu Verdi ku Gine-Bisau e 2 tera indipendenti di kunpanheru; II) pabia influensia di linguas afrikanu ten stadu ta ten ivuluson diferensiadu nes 2 lingua.
Konkretamenti, influensia di linguas afrikanu na kriolu kabuverdianu ten tendensia di diminui. Isu ta odjadu na faktu di, ku tenpu, palavras di orijen afrikanu sa ta uzadu menus na nos kriolu. Pruvavelmenti pabia kontaktu ku es linguas ten stadu ta diminui di sekulus XV / XVI pa gosi.
Influensia di linguas afrikanu na kriolu bisau-giniensi e maior, pabia kontaktu ku es linguas e mutu mas intensu la Gine-Bisau di ki li Kabu Verdi. Sigundu alguns fonti, leksiku di orijen di linguas afrikanu e di serka di 20% na kriolu bisau-giniensi. Leksiku di orijen di linguas afrikanu na nos kriolu pruvavelmenti e inferior a 10%.
Kuantu a orijen, ten tiorias opostu. Uns ta difende ma nos 2 kriolu nase li na Kabu Verdi i dipos ba Gine-Bisau; i otus ta difende kontrariu – ma nos 2 kriolu nase na Gine-Bisau i ben Kabu Verdi.
Indipendentimenti di kal tioria ki e verdaderu, sertu e ki lingua di Povu Kabuverdianu ku lingua di Povu Bisau-Giniensi ten mesmu orijen – tistimunha di un pasadu kumun. I isu debe orgulha nos 2 povu irmon!
Sr. António Carreira, un invistigador di nos Storia i di Storia di Gine-Bisau, ta difende ma kriolu nase li Kabu Verdi i ba Gine-Bisau. Alguns faktu storiku ta korobora es tioria di António Carreira.
Primeru, di Gine-Bisau ben isensialmenti skravus ki nen ka era ladinizadu (na terminolojia antikuadu di storiadoris: skravus bosal). Purtantu, es skravus ka podeba traze kriolu. Era li na Kabu Verdi ki es ta benba prende o rudimentus di purtuges (na mumentus inisial di povuamentu) o kriolu (dipos di nasimentu di kriolu).
Sigundu, di Kabu Verdi bai, sin, moradoris di Santiagu i/o lansadus ki ta baba faze risgati di skravus. Es ta lebaba kriolu kabuverdianu. I lansadus ta fikaba la i ta misturaba ku Bisau-Giniensis. Purtantu, nun intensu, stavel i duradoru kontaktu ku Bisau-Giniensis, kondisons indispensavel pa nasimentu di kriolu.
Tirseru, kriolu bisau-giniensi debe ter surjidu a partir di 1º fortifikason di Purtugezis la na Gine-Bisau. Isu kontise la Kaxeu serka di 1 sekulu dipos di povuamentu di Kabu Verdi. Ora, na miadus di sekulu XVI, dja storiadoris ta limia izistensia di nos kriolu. Istu e, nos kriolu surji antis di masifikason i stabilizason di kontaktu duradoru entri Purtugezis i Bisau-Giniensis atraves di inplantason di 1º fortifikason la Kaxeu.
Tudu kel li ta indisia ma e nos kriolu ki ba Gine-Bisau.
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 774, de 30 de Junho de 2022
