Por: Marciano Moreira*
N ta ben tenta po leitor ku gana le es livru, ki ten 40 puema na nos lingua maternu skrebedu ku se alfabetu ofisial, txeu di es puemas na stilu di finason, sima, alias, sta indikadu na propi kapa.
Dizenhu di kapa di es livru e di autoria di Dionik Freire. Un dizenhu sujestivu kuantu a titulu di es livru: Simenti sekeru. “Simenti sekeru” e simenti di kel simentera ki ta fazedu antis di txuba txobe (“sementeira em pó” na purtuges). Es atividadi, ki grandi parti di nos agrikultoris di sekeru ta ripiti tudu anu, e spreson di firmeza di ses persistensia, pabia manenti txuba ka ta ben di manera ki ta garanti bon azagua. Nes kondisons, simenti sekeru e, pa otu banda, tistimunha di fervor di fe di nos kanpunezis, gentis ki ka ta liga kresenti skases di txuba ku mudansa klimatiku ki es planeta sa ta pasa pa el, mas sin, ku kastigu divinu.
Purtantu, titulu di es livru (Simenti sekeru) e un metafura, fazendu jus a natureza puetiku di es livru. Ifetivamenti, atraves di es livru, autor sa ta lansa simenti na tera seku (maxime nes kazu ki nu sa ta papia di se primeru livru literariu) sen garantia di susesu i dipos di enfrenta txeu difikuldadi, sinal di firmeza di se persistensia i di fervor di se fe. Persistensia ki dja pirmiti-l txiga portu siguru (publikason di es livru) atravesandu un mar brabu. Fe ma es livru ten kualidadi pa konkista kurason di leitor, ma es livru ta konxe altar di gloria, di susesu!
Fe di autor e ton forti ma es simentera sekeru ta ten bon azagua ki el autor tevi korajen di aviza-nu na propi kapa: sta la “VULUMI I”, signifikandu ma nu debe spera, di es mesmu intrepidu agrikultor kabuverdianu di letras, novus simentera sekeru, novus livru. I pa nu ka kai na tentason di atxa ma tudu kel li e un ekivuku o gralha, ta konsta inda na “Fixa tekniku” di es livru kel li: “1º edison”. Ku es informason, autor kre fla-nu pa nu spera es mesmu livru republikadu na futuru, ku midjorias ki se joven spiritu di studiozu sertamenti ta ben intruduzi. Amen!
Nomi di igreja di autor di es livru e Edson Jorge Varela Mendes Andrade i nomi di kaza e Pinpin Barela. E es nominhu (Pinpin Barela) ki ta parse na kapa di es livru. Na un di ses perfil na facebook, el ta surji inda ku pzeudonimu di Imani Jah. E atraves di es pzeudonimu li ki N konxe-l. El nase la konselhu di Santa Krus na 30-09-1991 i el e lisensiadu na Ikonomia i Siensias Enprezarial. El e ativista sosiokultural. Dja el ganha 3 premiu na konkursus di puezia ki Kamara Munisipal di Santa Krus organiza.
Es livru ten prefasiu di Eleutério Afonso, linguista ku mestradu na kriolistika, prufesor universitariu i konteraniu di autor.
Skrita di es livru sta alisersadu nun alfabetu ki sta splikadu na lei, pa leitor pode sabe le-l ku siguransa oji i di li 500 anu, pabia Bulitin Ofisial di Republika di Kabu Verdi – jornal di leis – ta arkivadu na lugar siguru. Ifetivamenti, si autor skrebeba sima da-l na kabesa, autor ka ta sta nes mundu di li 500 anu pa splika leitor kuze ki da-l na kabesa. Autor foi intilijenti na sigi kaminhu siguru pa imortalidadi! I N ta lova-l trokadu isu!
Sima ta konsta na fixa tekniku di es livru, es livru tevi 3 rivizor. Entri es rivizoris, ta konsta Mamai Monteiro, un konteraniu di autor ki dja tene livru di puezia na nos lingua lansadu na prasa. Ami tanbe, N ta konsta entri es 3 rivizor, enbora ten, nes livru, un pikenu pursentajen di puemas sen nha rivizon ortografiku.
Tudu kel li signifika ma kes ki kre prende skrebe sigundu kes 11 bazi (regra) di alfabetu kabuverdianu ofisial (ex-ALUPEC), pode djunta util ku agradavel, vuandu na azas di puemas di es livru.
Es livru so ta uza asentu na situason undi kontestu ka ta ilimina anbiguidadi (sima N gosta di mama / N gosta di mamá) i na substantivu propriu ki ka e baziadu na substantivu kumun. Sendu asentu pa mostra prununsia anormal, konven alerta ma asentua palavra di bu (sub)varianti so pa diferensia di prununsia di otu (sub)varianti e fla ma bu prununsia e anormal i ma di kel otu e normal, e inferioriza bu (sub)varianti. Pa ditalhis sobri regras di asentuason sigidu, leitor pode bai na un mutor di buska na internet (sima Google) i skrebe “Pamodi kuazi N ka ta uza asentu” o klika: https://tinyurl.com/32tw4xwz
Puemas sta nun kriolu tera tera. Ti algen sen skola ta ntende-s. Pur isu, algen pode kunpra es livru pa ba le gentis grandi ki ka sabe le, pabia e nos konbersu sabi ki ta kai-s dentu goto!
Na un kriolu fundu, es livru ta risgata txeu palavra ki sa ta kore risku di kai na skesimentu trokadu arkaismu. Di es manera, autor da se kontributu na prizervason di rikeza leksikal di nos lingua. Autor ta brinda-nu, na fin di livru, ku un glosariu ku difinisons di palavras menus konxedu.
Es livru ta omenajia varianti di Norti atraves di un puema undi autor tenta skrebe nes varianti (pp. 73).
Autor di es livru riaviva txeu ndis di-nos. Isu signifika ma el ta ben alimenta novus jerason ku sabedoria popular ki ta mostra-s kal ki e midjor kaminhu pa ses vida. Pa otu banda, nos ndis ta sta normalmenti na un kriolu finu, kuza ki ta djuda-nu diskubri karateristikas sintaksiku jenuinu di nos lingua. Isu e inpurtanti pa konbate anarkia gramatikal na uzu di nos lingua.
Izenplus di ndis: Tenpu’l nona, negu’l pinha / Tenpu’l pinha, negu’l nona (p. 22) // Bo e feru, mas mi e feruxu (p. 56) // N ten koxa ki ka meste mara (p. 65) // N ta fla-l e ta para paradu sima ruloji (p. 65).
Un inovason interesanti na es livru e ki grandi parti di puemas ta riprizenta dialugus entri pesoas, un forma kriativu di rifleti diversidadi di rialidadi material i imaterial di nos tera sen forsa pueta pa transfigura na diversus personajen, kuza ki pode mingua autentisidadi di mensajen i, ipso facto, diminui se kapasidadi di imusiona leitor, fin ultimu di un obra puetiku.
Es livru ta aborda txeu tema, sima: funana ku batuku; kurkutisan; kritika di difetus di sosiedadi; risentis infortuniu di nos tera; azagua ku seka djuntu ku pertinenti bonansa, karistia i insiguransa; banana; morti; orgulhu mininu di fora; beleza di minina kabuverdiana; gentis famos, dizignadamenti Kaká Barboza; nos Luta di Libertason; ti konbersu sabi pa konkista menbra. Rizumindu, es livru ta kanta vida di gentis di nos tera, sobritudu kes di interior di Santiagu.
Na linha di nos finason, na linha di nos konbersu sabi, es livru e riku na rikursus linguistiku di natureza muzikal, konotativu i di otus forma di enbelezamentu di linguajen, sima: antitezi; enumerason; konparason; metafura; onomatupeia; paradoksu; paralelismu; perifrazi; personifikason; sinestezia; rima; ritmu; etc. Enfin, es livru ta murgudja na esensia di tradison (maxime nos finason) pa traze-nu un kriolu xeiu di figuras di stilu pa po-nu xinti sabi!
Izenplu di antitezi: Doxi ta txupadu / Malgos ta kuspidu (p. 27).
Izenplu di enumerason: Ten kre / Ten ka kre / Ten gana kre (p. 58).
Izenplu di metafura: Kopu dj’e larga (p. 16).
Izenplu di konparason: Oredja sima bandera / Kabelu sima fuxidu (p. 71).
Izenplu di onomatupeia: Txabeta’l po ta krupu-krupu (p. 61).
Izenplus di paradoksu: Seu e tormentu, infernu e guloria (p. 30) // Nheme feru, masa lumi, fulia karbon (p. 62).
Izenplu di paralelismu: N ka nhapu, N ka kanhapu / N ka golpi, N ka surupu (p. 9).
Izenplu di perifrazi: N ten koxa ki ka meste mara (p. 65).
Izenplu di personifikason: Lua dja nguli sol (p. 16). / Dia dja sa ta deta (p. 17)
Izenplu di sinestezia: Mos diaxi nho / Bu laba boka ku purfumu ooh? (p. 55).
Izenplu di rima: Korpu ka sta pa boti kifari pa baroti / Si N staba na nha nobu fotifoti / Patoti ta baba soti la baxu saioti (p. 60).
Izenplu di ritmu: Tudu ki N kre, N ka pode / Tudu ki N pode, N ka debe / Tudu ki N debe, N ka kre (p. 55).
Si dja nhos fika ku gana le es livru, el sta di benda na: Biblioteka Nasional (Praia); INFOTRÓNICA GARCIA (Santa Krus); Livraria NHÔ EUGÉNIO (Praia); Poial Lounge (Somada); Livraria PEDRO CARDOSO (Praia); CASA AMIZADE (Txada Fátima, Pedra Badeju); i Livraria BERDIANA (Palmareju, Praia). Tanbe nhos pode kunpra-l na autor. Se movel e: T+ 00 238 924 0122 (WhatsApp). Se perfil na facebook e: PinPin Barela
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 766, de 05 de Maio de 2022
