Por: Marciano Moreira*
N ta aprizenta un rizumu di regras di alfabetu ofisial di nos lingua:
Studus di fonetika di nos lingua mostra ma, bazikamenti, tudu son artikuladu ilimentar (son) ki ten na nos lingua, ten tanbe na lingua purtuges, exseptu: a) Son [dʒ], ki ta riprizentadu ku 2 letra djuntadu (digrafu) – DJ/dj. Izenplu: Djobe-m so ku rabu di odju. b) Son [ŋ] (= son aprosimadu), ki ta riprizentadu ku Ñ/ñ. Izenplu: El xatia ku mi, el ñuli-m, el ba se kaminhu. d) Son [tʃ], ki ta riprizentadu ku digrafu TX/tx. Izenplu: Txuba txobe bedju!
Otu diferensa baziku entri alfabetu kabuverdianu i alfabetu purtuges, e ki nos alfabetu ta sigi prinsipiu ki Asosiason Fonetiku Internasional (un organizason ki ta djunta sientistas di lingua di mundu interu) ta sigi na se alfabetu. Sigundu es prinsipiu, un mesmu son ta skrebedu di mesmu manera na kualker palavra ki es son ta surji. Es prinsipiu ta liberta kriansas di nisisidadi di purgunta modi ta skrebedu palavras. Es prinsipiu ta liberta nos disendentis di kansera di dikora ortografias di milharis di palavras pa sisi, di pasa mal dibaldi trokadu erus ortografiku. Trokadu es prinsipiu, nu ten:
Son [ʒ], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku G, na otus ku J, na nos lingua, es son [ʒ] ta riprizentadu apenas ku J na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: gelo / jeito / imagem; na kabuverdianu: jelu / jeitu / imajen. Asin, na nos lingua, letra G ta riprizenta apenas son [g] mesmu antis di E o I. Izenplu: galu / purtuges / gindasti.
Son [k], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku C, na otus ku Q, na otus ku QU, na otus ku K, na nos lingua, es son [k] ta riprizentadu apenas ku K na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: cama / quarto / quente / karaté; na kabuverdianu: kama / kuartu / kenti / karate.
Son [s], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku C, na otus ku Ç, na otus ku S, na otus ku SS, na otus ku X, na nos lingua, es son [s] ta riprizentadu apenas ku S na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: associação / próximo / cinema / sineta; na kabuverdianu: asosiason / prosimu / sinema / sineta. Trokadu es regra, na nves di paz, bez, giz, voz, luz, nu debe skrebe pas, bes, jis, vos, lus.
Son [u], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku U, na otus ku O, na nos lingua, es son [u] ta riprizentadu apenas ku U na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: uva / santo; na kabuverdianu: uva / santu.
Son [ʃ], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku CH, na otus ku X, na nos lingua, es son [ʃ] ta riprizentadu apenas ku X na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: chinelo / xarope; na kabuverdianu: xinelu / xaropi.
Son [z], ki, na purtuges, ta riprizentadu na alguns palavra ku Z, na otus ku S, na otus ku X, na nos lingua, es son [z] ta riprizentadu apenas ku Z na kualker palavra ki es son ta surji. Izenplu: na purtuges: zero / casa / exame; na kabuverdianu: zeru / kaza / izami.
Na nos lingua, ta utilizadu H so na digrafus LH i NH ku na sinbulus ku na interjeisons. Izenplu: pilha / banhu / Avion atraza 3 h / Oh! / Ah! / Ah! Ah! Ah!
Prunomi pesual sujeitu primeru pesoa di singular ta riprizentadu senpri ku N maiuskulu i siparadu di otus palavra. Izenplu: Dja N djobe kel kaneta, mas N ka atxa-l.
Ta uzadu trasu-di-union (ifen) pa sipara verbu di prunomi pesual konplimentu. Izenplu: da-m / da-bu / da-l / da-nu / da-nhos / da-s.
Na varianti di Santiagu: a) Nazalizason di vugais e senpri ku N. Izenplu: na purtuges: amanhã / tanto / tempo / fim / tomba / um; na varianti di Santiagu: manhan / tantu / tenpu / fin / tonba / un. b) Ka ta uzadu ninhun letra mudu. Izenplu: na purtuges: acção / baptizado / hoje; na varianti di Santiagu: ason / batizadu / oji.
Pode gravadu, di grasa i ku 1 klik so, regras di alfabetu kabuverdianu ofisial na site https://tinyurl.com/5r9qauf ku na site https://tinyurl.com/oyvt2vr
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 764, de 21 de Abril de 2022
