Por: Marciano Moreira*
Kuze ki linguas kriolu ten di kumun ki ta po-s pertense a un mesmu familia linguistiku, konxedu mundialmenti pa kriolus?
Ten diversus tioria. N ta ben uza kel ki ta parse-m mas verozimil: tioria universalista.
Autor di es tioria e Avram Noam Chomsky, prufesor emeritu di linguistika di 2º midjor universidadi na mundu – MIT.
I kuze ki es tioria ta fla? El ta fla ma kriolus ten di kumun dizignadamenti orijen i gramatika.
Kuantu a orijen, kriolus ben di pidgin. Kuantu a gramatika, ta prevalese gramatika universal na kriolus. Trokadu kel li, es tioria txoma tioria universalista.
I modi ki surji pidgin? Normalmenti pidgin surji di es manera:
Skravokratas leba di Áfrika pa un ilha o arkipelagu skravus di diversus tribu, ku diversus lingua. Di rapenti, es skravus fika djuntadu. Es ka ta konsigiba kumunika ku kunpanheru na rispetivus lingua maternu. Skravokratas ta fazeba tudu pa ivita po skravus ki tenba mesmu lingua na mesmu grupu, pa diminui risku di es skravus konspira kontra es skravokratas.
Nes sirkunstansia, kes skravu tenba ki uza rudimentus (b-a-ba) di lingua di skravokrata – ingles, franses, spanhol, purtuges o otu lingua di skravokrata – pa es kumunika ku kunpanheru. Kada skravu ta papiaba rudimentus di lingua di skravokrata di se manera, kada ora di un manera diferenti, dipendendu di intensidadi di kontaktu ki dja el tenba ku lingua di skravokrata i di rispetivu lingua maternu. Istu e, tenba extraordinarius diferensa idioletal nes falar. Es falar sen gramatika i ku un numeru riduzidu di vukabulus ta txomadu pidgin.
Kriansas ki ben ta nase i kria na kes ilha o arkipelagu, ka prende lingua maternu di ses prujenitoris, pabia kes skravu vindu di Áfrika ta papiaba pidgin entri es. Asin, kes kriansa tevi liberdadi di uza, na ta papia pidgin, lojika linguistiku ki tudu algen ta nase ku el, lojika linguistiku inatu, pois es skravus vindu di Áfrika ka podeba kuriji ses fidjus na ta papia, pa fla-s “- E ka si ki ta fladu.” / “- E si ki ta fladu”, pabia ka tenba “E si ki ta fladu” na pidgin, ka tenba gramatika. Istu e, es kriansas insufla na pidgin gramatika universal. I, ku suseson di jerasons, es falar ba ta ganha stabilidadi gramatikal, istu e, di pigin es falar bira lingua.
Asin, dipos di alguns jerason di kriansas ki nase i kria na kes ilha o arkipelagu, dja novus jerason podeba kuriji ses fidjus na ta papia, pa fla-s “- E ka si ki ta fladu.” / “- E si ki ta fladu”, pabia pasa ta ten “E si ki ta fladu” na es novu lingua ki fidjus di skravus inventa.
Ora, es fidjus di skravus ki nase i kria na kes ilha o arkipelagu, e konxedu pa Kriolus. Provavelmenti palavra “kriolu” ben di palavra “kria”, signifikandu ribentus – fidjus di skravus vindu di Áfrika. Trokadu kel li, lingua orijinariu di pidgin ganha nomi di kriolu. Kriolu e lingua di Kriolus.
Kuantu a gramatika universal, karateristiku pa es gramatika e kel li: ses regra normalmenti e lojiku, istu e, kualker ser umanu ta ntende-s, ka ten ki dikora-s. Na linguas ki ka e kriolu, alguns regra gramatikal ka e lojiku, istu e, pesoas ten ki dikora-s.
N ta ben da un izenplu!
Na purtuges, regra di fimininu ku maskulinu ten txeu exsepson pa dikora. Trokadu kel li, stranjerus ta da un monti di baraka na purtuges.
Mas, na kriolu kabuverdianu, fimininu ku maskulinu ten un regra lojiku: so e fimininu kes substantivu ki ta dizigna animais ki ta pari, inkluindu mudjer. Tudu kes otu substantivu e maskulinu. Ora, ti ki bu splika un stranjeru kel li, el ta ntende logu, indipendentimenti di undi ki el ben (di Xina o Arjentina o Suésia o otu tera). Tudu ser umanu sabe ma mudjer ta pari i ma meza ka ta pari i, pur konsiginti, ma mudjer e fimininu i meza e maskulinu. I ninhun stranjeru ka ta da baraka na nos lingua si el presta atenson.
Faktu di nos lingua ten un gramatika universal, un gramatika ki ta sigi lojika inatu di tudu ser umanu, e un grandi virtudi! I nu debe orgulha di kel li!
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
(Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 700, de 28 de Janeiro de 2021)
