Por: Marciano Moreira*
Na nha ensaiu publikadu nes benditu jornal inpresu na 18-04-2019, N fla ma Avram Noam Chomsky ta difende ma Kriolus ki insufla gramatika inatu na pidgin di rispetivus prujenitor i bira-l lingua, lingua kriolu, kriolu kabuverdianu na nos kazu.
Rikapitulandu kes aspetu esensial di ensaiu ki N limia li di riba, fidjus di skravus ki ben ta nase li na Santiagu – Kriolus
– ka konxeba lingua maternu di rispetivus prujenitor. Prujenitoris di es Kriolus ta uzaba pidgin entri es i, pur isu, es prujenitoris ka podeba fla es Kriolus “- E ka asi ki ta fladu!” o “- E asi ki ta fladu!”, pois ka tenba “E asi ki ta fladu”, pabia kada un ta papiaba di se manera, kada ora di un manera diferenti. Ka tenba regras, ka tenba gramatika. Es sirkunstansias da Kriolus liberdadi di uza kes palavra ki es ta obiba di boka di ses prujenitoris pa forma frazis uzandu lojika linguistiku inatu, istu e, uzandu lojika linguistiku ki tudu ser umanu ta nase ku el, uzandu gramatika universal. Pur isu, es tioria txoma tioria universalista.
Oji, N ta ben da kes 3 izenplu di kriansas ta kria lingua na kontestus diferenti di kel subjasenti a nasimentu di kriolus, izenplus es ki ta uzadu pa korobora tioria universalista di orijen di kriolus, tioria es dizenvolvidu pa Chomsky, professor emeritu di linguistika na MIT – 2º midjor universidadi di mundu:
Tevi un epuka ki, na Inglatera, ta prevaleseba krensa ma trijemius era obra di diabu. Pur isu, populason ta mataba kriansas trijemiu.
Mas, alguns familia riku i ki ta viveba na kastelus ku un monti di kabu sukundi kriansas, ta konsigiba sukundi ses kriansas trijemiu ben sukundidu pa ningen ka da bason di ses izistensia. Nes sirkunstansias, es trijemius ka ta konviveba nen ku ses prujenitoris kifari ku otus pesoa. Ku tenpu, konstatadu ma es trijemius ta papiaba entri es nun falar ki so es ta ntendeba. Sientistas di lingua txiga di studa alguns di es falaris i diskubri ma es tenba karateristikas di lingua ku un lojika linguistiku inatu.
Es e prova ma kriansas ta kria lingua si es ta konvive nun situason ki ka ten lingua. Alias, e trivial ma tudu i kualker lingua inventadu pa ses utenti, ma ninhun lingua ka surji pa obra di Spiritu Santu.
Otu prova uzadu pa suporta tioria universalista di orijen di kriolus e kel li: un kriansa di uns 3 anu di idadi ta sai na rua i ta prezensia un akontesimentu pa primeru bes. El ta ben pa kaza, el ta rilata se mai se tistimunhu. Pa faze kel la, el ta konpo alguns frazi ki nunka antis el ka obi algen ta uza. Istu e, el ta uza frazis ki el ta kria di el pa el, ki el ta tra di se kabesa uzandu lojika linguistiku ki tudu ser umanu ta nase ku el. I esensia di lingua sta na se sintaksi, istu e, na forma ki ta djuntadu palavras pa transmiti un mensajen novu, pa forma frazi.
Pa difende tioria universalista di orijen di kriolus, ta apontadu inda es izenplu: si nu pega 10 kriansa surdu-mudu di diferentis tera ku diferentis lingua i nu po-s djuntu, na prinsipiu es ka ta ntende kunpanheru. Mas, ku tenpu, es ta konbina ku kunpanheru signifikadus di sinais, i es ta pasa ta kumunika ku kunpanheru na un lingua di sinais ki es inventa na kel sirkunstansia, istu e, na un lingua ki es kria i ki so es ta ntende. Alias, ka e pur akazu ki, na kada povu, kriansas surdu-mudu ta dizenvolve ses lingua di sinais, en grandi midida spesifiku pa kel povu.
Enfin, es 3 izenplu supra ta konprova ma ka e so fidjus di skravus utenti di pidgin e ki kria lingua.
“Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicado no A NAÇÃO, edição 615, de 13 de Junho de 2019
