Por: Marciano Ramos Moreira*
Kuze ki N ta txoma letra matxa-femia? E kel letra ki, na alfabetu purtuges, ta riprizenta mas di 1 son.
Ifetivamenti, alfabetu kabuverdianu ta sigi prinsipiu di univosidadi entri grafema i fonema. Istu e, bazikamenti kada letra ta riprizenta apenas 1 son na nos alfabetu. I pamodi ki adotadu es prinsipiu? Pabia es prinsipiu ta liberta kriansas di nisisidadi di dikora ortografias di milharis di palavras pa sisi, di pasa mal dibaldi trokadu erus ortografiku.
Prinsipiu di univosidadi entri grafema i fonema pode odjadu di 2 pontu di vista: pa kada fonema, 1 grafema; i, pa kada grafema, 1 fonema. Ku otus palavra: kada son ta riprizentadu so pa 1 grafema (letra o digrafu); i kada grafema (letra o digrafu) ta riprizenta 1 so son. Nos alfabetu ta diferensia di alfabetu purtuges di kes 2 pontu di vista ki N limia li di riba.
Nu odja, na ultimus 2 ensaiu, ma ten, na alfabetu purtuges, bazikamenti 6 son ki kada un ta riprizentadu di mas di 1 manera (son [ʒ] (1), son [k], son [s], son [u], son [ʃ] i son [z]). Oji, nu ta ben odja ki letra ku ki letra ki, na alfabetu purtuges, ta riprizenta mas di 1 son, i ki, na nos alfabetu, ta riprizenta apenas 1 son.
Bazikamenti, es letras ki e matxa-femia na alfabetu purtuges, mas ki ka e matxa-femia na nos alfabetu: letra G, letra O, letra S, letra X i letra Z.
Na alfabetu purtuges, letra G ta riprizenta son [ʒ] antis di E ku I; i es mesmu letra G ta riprizenta bazikamenti son [g] antis di otus letra. Izenplus na purtuges: gelo, ginástica, galo, gota, guarda, glamor, grama, etc.
Na alfabetu kabuverdianu, letra G ka ta riprizenta 2 son ([ʒ] i [g]), mas sin, apenas son [g] antis di kualker letra, inkluindu antis di E o di I. Izenplus na kabuverdianu: galu, gereru, gia, golu, gulozu, glamor, grama, etc.
Purtantu, na alfabetu purtuges, letra G e matxa-femia (el ta riprizenta 2 son – son [ʒ] ku son [g]), mas, na nos alfabetu, letra G ka e matxa-femia, pabia el ta riprizenta apenas 1 son (son [g]) na kualker kontestu.
Na alfabetu purtuges, letra O ta riprizenta son [ɔ] o se varianti [o] na uns palavra, i son [u] na otus palavra. Izenplu di letra O ku funson di riprizenta son [ɔ]: bola; izenplu di letra O ku funson di riprizenta se varianti [o]: boca. Izenplu di letra O ku funson di riprizenta son [u]: gato.
Na nos alfabetu, letra O ta riprizenta apenas son [ɔ] o se varianti [o] na kualker kontestu. Izenplu di letra O ku funson di riprizenta se varianti [ɔ]: boka; izenplu di letra O ku funson di riprizenta se varianti [o]: tolu.
Purtantu, na alfabetu purtuges, letra O e matxa-femia (el ta riprizenta 2 son – son [ɔ / o] ku son [u]), mas, na nos alfabetu, letra O ka e matxa-femia, pabia el ta riprizenta apenas 1 son (son [ɔ / o]) na kualker kontestu.
Na alfabetu purtuges, letra S ta riprizenta bazikamenti 2 son: son [s] ku son [z]. Izenplu di letra S ku funson di riprizenta son [s]: santo; izenplu di letra S ku funson di riprizenta son [z]: casa.
Na nos alfabetu, letra S ta riprizenta bazikamenti apenas 1 son: son [s]. Izenplus di letra S ku funson di riprizenta son [s]: santu, trosa, asosiason, etc. Istu e, mesmu entri vugais, letra S ta kontinua ta riprizenta apenas son [s].
Purtantu, letra S e matxa-femia na alfabetu purtuges (el ta riprizenta bazikamenti 2 son – son [s] ku son [z]), mas letra S ka e matxa-femia na alfabetu kabuverdianu, pabia bazikamenti el ta riprizenta 1 so son – son [s].
Na prosimu ensaiu, N ta papia di letra X ku letra Z.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera\
(1) Alfabetu fonetiku internasional – kada son
Entri […], N uza alfabetu fonetiku internasional. Si bu ka konxe algun di kes letra, bu ta ba nes link https://tfcs.baruch.cuny.edu/z/ i bu ta substitui ultimu letra /z/ pa letra di alfabetu fonetiku internasional ki bu ka konxe. Bu ta uza novu link pa bu obi son di es letra. Pa izenplu, si bu ka konxe letra ʃ, bu ta substitui ultimu letra /z/ pa /ʃ/ i bu ta uza novu link https://tfcs.baruch.cuny.edu/ʃ/ pa bu obi son ʃ.
Obs.: es soluson ta funsiona so pa sons ki ta izisti na ingles. Pa kes otu son, konsulta: https://tinyurl.com/mps2dxz7
