Por: Marciano Ramos Moreira*
Na ensaius publikadu nes benditu jornal di 18-04-2019 ti 19-08-2024, N papia sobri orijen di kriolu kabuverdianu, se puzisionamentu na mundu i na leis kabuverdianu, tudu ku intenson di dismaskara kes mintira ki alienadus, bairistas duentiu i saudozistas di kolonialismu ta inventa pa kontinua ta skraviza-nu linguistikamenti.
Oji, N ta ben kumesa un novu kapitulu. Nes kapitulu i atraves di es i di prosimus ensaiu, N ta ben papia sobri alfabetu kabuverdianu, alfabetu ki Kabuverdianus inventa pa skrebe ses lingua. I kes ki ta orgulha di ser Kabuverdianu, debe orgulha di kel ki e di-nos!
Atraves di sekulus i pa pode kontinua ta skraviza-nu, sklavajistas ku kolonialistas ku ses atuais riprizentanti inkulka-nu o sa ta inkulka-nu disprezu pa nos kabesa. Mas, txeu Kabuverdianu dja konsigi sai di es korenti, di mentalidadi di dispreza kel ki nos ki inventa. I, sima nu ta ben odja, nu ten razons sientifiku pa nu xinti orgulhu di nos konpatriotas ki partisipa na invenson di nos alfabetu!
Sigundu gentis ki studa es asuntu, dja ten uns 6 mil anu ki omi inventa skrita la pa ladu di atual Iraki.
Ku skrita, omi da se lingua un novu valor: kapasidadi di uza se lingua non so na forma di vos, mas tanbe na forma di sinais rijistadu na algun kuza, sima pedra, metal, papiru, papel, suporti dijital, etc.
Skrita e maravilhozu pa un lingua! Skrita ta pirmiti guarda mimoria di ser umanu, el ta fasilita transmison di kunhesimentus i informasons di jerason pa jerason i el ta da es transmison maior rigor i fiabilidadi.
Skrita e un konjuntu di sinais ki menbrus di kada kumunidadi linguistiku konbina entri es di asosia ku palavras o silabas o fonemas. Istu e, ta izisti diferentis tipu di skrita.
Trokadu influensia di Purtugezis, nu ta sigi kel tipu di skrita undi sinais ta asosiadu ku fonemas, istu e, sons artikuladu ilimentar di nos lingua, sima [a], [b], [d] (1), etc. Es tipu di skrita ta txomadu skrita alfabetiku, pur influensia di Gregus, pois primerus 2 letra di ses alfabetu ta txomadu alfa i beta, di undi ta ben palavra alfabetu.
Na skrita alfabetiku, kada sinal ta txomadu letra. Na nos alfabetu, sinais ki nu ta uza e bazikamenti igual ku sinais ki Rumanus inventa, sima ta kontese ku alfabetu purtuges i ku alfabetus di grandi parti di skrita di povus eurupeu.
Pamodi ki kel li ta kontese? Pabia kes nos konpatriota ki stevi envolvidu na skolha di sinais, dja staba familiarizadu ku sinais di alfabetu latinu i tanbe grandi parti di adultus kabuverdianu dja staba familiarizadu ku sinais di alfabetu latinu. Isu ta fasilita prusesu di sosializason di nos alfabetu, ta diminui rizistensia di parti di adultus, maxime pesoas idozu. Enfin, e trokadu es razons ki grandi parti di alfabetus di povus eurupeu e di bazi latinu tanbe, pois Rumanus koloniza txeu povu eurupeu, inkluindu povu purtuges.
Pamodi ki kada lingua ten se alfabetu? Pabia kada lingua ten se konjuntu spesifiku di fonemas, kada lingua ten se muzikalidadi. Pa izenplu, ten sons na nos lingua ki ka ten na lingua purtuges, sima: a) Son [dʒ] ki ta riprizentadu pa 2 letra djuntadu (digrafu) – DJ/dj. Izenplu: Djobe-m so ku rabu di odju. b) Son [ŋ] ( = son aprosimadu) ki ta riprizentadu pa Ñ/ñ. Izenplu: El xatia ku mi, el ñuli-m, el ba se kaminhu. d) Son [tʃ] ki ta riprizentadu pa digrafu TX/tx. Izenplu: Txuba txobe bedju!
Fora kes razon objetivu la, ten diferensas entri alfabetus di bazi latinu trokadu razons subjetivu, razons ki ta dipende di konbinasons entri menbrus di kada povu atraves di rispetivu Stadu, pois es e soberanu. Na prosimus ensaiu, N ta ben papia di es spesifisidadis di nos alfabetu.
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
_________________
(1) Alfabetu fonetiku internasional – kada son
Entri […], N uza alfabetu fonetiku internasional. Si bu ka konxe algun di kes letra, bu ta ba nes link https://tfcs.baruch.cuny.edu/z/ i bu ta substitui ultimu letra /z/ pa letra di alfabetu fonetiku internasional ki bu ka konxe. Bu ta uza novu link pa bu obi son di es letra. Pa izenplu, si bu ka konxe letra ʃ, bu ta substitui ultimu letra /z/ pa /ʃ/ i bu ta uza novu link https://tfcs.baruch.cuny.edu/ʃ/ pa bu obi son ʃ.
Obs.: es soluson ta funsiona so pa sons ki ta izisti na ingles. Pa kes otu son, konsulta: https://tinyurl.com/ps2dxz7
