Por: Marciano Moreira
Na un ensaiu anterior dimeu i publikadu nes benditu jornal, N papia sobri orijen di papiamentu, undi N uza tioria sobri orijen di papiamentu ki N ta akredita nel, istu e, tioria ki ta fla ma e kriolu kabuverdianu ki ba pa Arkipelagu ABC (Aruba, Boner i Korasau) i ki ten stadu ta sofre algun rileksifikason nes ultimus 3 sekulu i meiu, spesifikamenti substituison di palavras di kriolu kabuverdianu pa palavras di orijen olandes, spanhol, arauak, ingles, kua i bantu.
Fora es tioria, ta izisti otus tioria, nomiadamenti: ma papiamentu nase na Arkipelagu ABC; ma Judeus Safardita di antigu Novu Olanda (atual Pernanbuku) ki leba-l; i ma e skravus di Gore ki leba-l.
Oji, N ta ben ribate es 3 ultimu tioria, istu e, mostra alguns frakeza di kada un di es.
Kas ki e frakezas di tioria ma papiamentu nase na Arkipelagu ABC?
Di 1499 ti 1634, Arkipelagu ABC stevi sob duminiu di Spanha. Si papiamentu surjiba la ABC nes periudu, el al serba un kriolu di bazi leksikal spanhol tout court. Mas, el ka e un kriolu di bazi leksikal spanhol. Alias, nu odja, na un di nhas ensaiu anterior, ma kontise dispovuamentu di Arkipelagu ABC nes periudu.
Di 1634 ti oji, Arkipelagu ABC ten stadu sob duminiu di Olanda. Si papiamentu surjiba la Arkipelagu ABC nes periudu, el al serba kriolu di bazi leksikal olandes tout court. Mas, papiamentu ka e kriolu di bazi leksikal olandes. Alias, nu odja, na un di nhas ensaiu anterior, ma so serka di 25% di leksiku di papiamentu e ki e di orijen olandes.
Purtantu, es tioria ten alguns frakeza.
Kas ki e frakezas di tioria ma foi Judeus Safardita di antigu Novu Olanda (atual Pernanbuku) ki leba papiamentu pa Arkipelagu ABC?
Es tioria ka ten mutu lojika pabia normalmenti Judeus Safardita ta papia dialetu di purtuges o dialetu di spanhol, istu e, normalmenti Safarditas ka ta papia un kriolu dises. Alias, ten serka di 2 milhon di Safarditas spadjadu pa mundu. Na ninhun otu tera di es planeta, nu ka ta atxa Safarditas ta papia un kriolu propriu di kumunidadi judaiku di kel tera. Nen mesmu la Brazil, nu ka ta atxa kumunidadi di Safarditas ta papia un kriolu paresidu ku papiamentu.
Purtantu, es tioria tanbe ten frakezas.
Kas ki e frakezas di tioria ma foi skravus di Gore ki leba papiamentu pa Arkipelagu ABC?
Es tioria ta bazia na faktu di, na epuka ki Olanda spulsa Spanha di Arkipelagu ABC, Olanda ta duminaba tanbe ilha Gore – na altura, un prizon tranzitoriu di skravus.
Es tioria ka ten mutu sentidu pabia si Olandezis ta nxinaba skravus enkarseradu la Gore rudimentus di un novu lingua (ladinizason), Olandezis al nxinaba-es olandes, non purtuges nen spanhol. Pa otu ladu, ka foi so pa Arkipelagu ABC ki lebadu skravus a partir di Gore, mas sin, pa un monti tera di kontinenti merkanu i, na inisiu, tanbe pa Europa. Mas, nu ka ta atxa, na ninhun di es lugaris di distinu di es skravus, un kriolu paresidu ku papiamentu.
Purtantu, es tioria tanbe ten frakezas.
Konkluindu, enkuantu normalmenti ta saiba di Kabu Verdi skravus apenas ladinizadu, ku rilason a Arkipelagu ABC, sai di li skravus Kriolu, istu e, skravus ki nase i kria li Kabu Verdi, Kabuverdianus sima nos, ki ta papiaba sima nos. Es Kriolus ba djuntu ku ses skravokratas (Safarditas Kabuverdianu) indiretamenti (atraves di Novu Olanda) o diretamenti pa Arkipelagu ABC. Trokadu kel li, nos rispetivus Guvernu debe prumove nos riaprosimason, pois nu ten bazikamenti mesmu sangi!
Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
