Por: Marciano Moreira*
Nes artigu lisin https://tinyurl.com/5x5h9kcw , Adalberto Silva ta ataka alfabetu kabuverdianu ofisial (ex-ALUPEC) alegandu ma es alfabetu ka ta rispeta storia di lingua kabuverdianu nen nisisidadi di koabitason ku lingua purtuges. N ta ben aponta alguns inverdadi, falasia i inkuerensia ki sta nes artigu.
Na mes di outubru di 2021, Betú stevi, enkuantu Mandatariu Nasional, ta kalkoria Kabu Verdi di les a les pa konvense sidadons kabuverdianu ma Kalú e kel mas konpitenti pa ser nos Prizidenti. Un mes dipos, es mesmu Betú sa ta fla ma Kalú dikreta un lei ki ka ta rispeta storia di lingua kabuverdianu nen nisisidadi di koabitason ku lingua purtuges (Dikretu-Lei nº 67/98, di 31 di dizenbru di 1998, https://tinyurl.com/2xsjt5t7 ). Pa konpostura, sta, na perfil di Betú na facebook, ma el e Konselheru di Ulisses. Ulisses partisipa, enkuantu menbru di Konselhu di Ministrus, na aprovason di es dikretu-lei.
Purgunta ki ka kre kala, e kel li: Betú fla inverdadi na mes di outubru di 2021 o na mes di novenbru di 2021? Enfin, kel li e quinta essentia di inkuerensia i disrispetu! N ta apela Primeru-Ministru pa dimiti-l!
Kes ki skrebe morna uzandu alfabetu purtuges, es uza es alfabetu pabia e es alfabetu li ki es nxinadu. Es ka faze-l ku intenson di stabelese un skrita sientifiku pa nos lingua, tantu mas ki normalmenti es era simi-analfabetu o tenba duminiu rudimentar di linguistika. Sientistas di lingua kabuverdianu ka pode adota skrita kalapitxadu di nos mornistas trokadu “storia di nos lingua”, di mesmu manera ki nos medikus ka pode adota pratikas di nos kuranderus trokadu “storia di nos midisina”. Purtantu, e falasiozu es tezi di Betú ma nos alfabetu ka ta rispeta storia di nos lingua pabia el ka adota skrita kualikuali di kes ki skrebe morna antis di 1979.
1º pruposta di karater fonolojiku pa alfabetu kabuverdianu (pa kada fonema, un grafema i visiversa) e di 8 di dizenbru di 1885 (“Apontamentos para a Gramática do Crioulo que se Fala na Ilha de Santiago de Cabo Verde” – António de Paula Brito, in 7ª série, nº 10 di 1887 di Boletim da Sociedade de Geografia de Lisboa). Es prinsipiu fonolojiku repristinadu na Kolokiu di Mindelu di 1979. Es prinsipiu fonolojiku apoiadu na Forun di Alfabetizason Bilingi di 1989. Guvernu ki Kalú sa ta lideraba, kria Grupu pa Padronizason di Alfabetu na 1993. Es Grupu konserva prinsipiu fonolojiku na pruposta di alfabetu ki es aprizenta na 1994. Kalú bira es pruposta lei ku karater sperimental atraves di Dikretu-Lei nº 67/98. Atraves di Dikretu-Lei nº 8/2009, di 16 di marsu di 2009, nos atual Prizidenti di Republika transforma es alfabetu ofisial di sperimental na difinitivu.
Desdi 1885 ti gosi, difendedu na tudu verson di alfabetu kabuverdianu di karater fonolojiku pa son [k] riprizentadu skluzivamenti ku K. Prinsipalmenti e es soluson ki Betú sa ta ataka.
Nos alfabetu instituidu difinitivamenti dipos di 124 anu di prupostas, sperimentasons, kritikas, dibatis i aperfeisuamentus. Livrus na nos lingua skrebedu ku nos alfabetu e provavelmenti uns 5 bes mas txeu ki livrus na nos lingua skrebedu ku alfabetu purtuges. So na 2019, publikadu 16 livru na o sobri kriolu uzandu se alfabetu ofisial i 0 (zeru) livru na nos lingua uzandu alfabetu purtuges.
Tudu kel li e Storia!
Purtantu, ti ki Betú fla ma nos alfabetu ka ta rispeta storia di nos lingua, el sa ta fla un inverdadi!
Linguista belga Jean Doneux ta difende ma uza alfabetu purtuges pa skrebe purtuges ku kriolu e prejudisial ker di pontu di vista di autonomia fonetiku di es 2 lingua ker di pontu di vista pedagojiku (konfiri: pajina 78 di livru “Proposta de Bases do Alfabeto Unificado para a Escrita do Cabo-verdiano”, IIPC, 2006).
Ifetivamenti: ti ki bu skrebe, pa izenplu, “meza”, “kama”, “lus”, etc. di mesmu manera na purtuges ku na kriolu, kriansas ten tendensia na le-s di mesmu manera na kes 2 lingua la, falsiandu fonolojia di un di kes lingua; outrusin, es situason ta riforsa na spiritu di kriansas ma ka ten diferensa entri purtuges ku kriolu, propisiandu maior rikursu a “krioles” i/o “pretuges”.
Speriensia di ensinu bilingi 2013-2016 (purtuges / kabuverdianu) ta konprova susesu di ensinu ku es 2 alfabetu (purtuges / kabuverdianu).
Alias, basta nu djobe pa lonji pa nu konstata ma nu ta distrinsa di anbienti ku mas difikuldadi kes kuza di kor paresidu ku anbienti. Istu e, kuzas paresidu ku kunpanheru ta konfundi-nu mas di ki kuzas ki ka e paresidu.
Na kenha ki nu debe akridita: na linguista belga Jean Doneux o na leigu na linguistika Betú?
Konkluindu, tezi di Betú ma karater fonolojiku di nos alfabetu ka ta rispeta nisisidadi di koabitason entri purtuges i kabuverdianu e un “axismu” di un leigu. Un falasia!
Parti II
Nes artigu lisin https://tinyurl.com/5x5h9kcw , Adalberto Silva ta ataka alfabetu kabuverdianu ofisial (ex-ALUPEC) alegandu ma es alfabetu ka ta rispeta storia di lingua kabuverdianu nen nisisidadi di koabitason ku lingua purtuges. N ta ben kontinua ta aponta alguns inverdadi, falasia i inkuerensia ki sta nes artigu.
Ifetivamenti, na nha ensaiu anterior i publikadu na idison di es benditu jornal di 09-12-2021, N aponta alguns inverdadi, falasia i inkuerensia ki sta na artigu supra di Betú i rilasionadu ku alegasons supra. Oji, N ta ben aponta otus inverdadi, falasia i inkuerensia ki sta na artigu supra di Betú.
Betú ta alega ma tudu Kabuverdianu di bon sensu ta difende valorizason di lingua kabuverdianu.
Na 2005, AFROSONDAGEM faze un inkeritu undi el stima ma serka di 48% di Kabuverdianus era kontra ofisializason di lingua kabuverdianu, sendu sertu ki es numeru ta baba di serka di 31% li Praia ti serka di 80% la Santanton. Kontra faktu, ka ten argumentu! Es faktu ta mostra ma Betú fla inverdadi. Otu ipotezi al serba ma es Mandatariu Nasional di Kalú i atual Konselheru di Primeru-Ministru ta akredita ma serka di 48% di Kabuverdianus ka ten bon sensu! Es ultimu ipotezi al indisiaba un prublema di foru psikiatriku i al riforsaba pertinensia di nha apelu pa Ulisses dimiti-l.
Betú ta alega ma alfabetu kabuverdianu ofisial (ex-ALUPEC) ka e konsensual.
Enbora pursentajen di Kabuverdianus kontra ofisializason di nos lingua dja debe ter baixadu nes ultimus 16 anu trokadu avansu di verdadis sobri inverdadis na kabesa di Kabuverdianus, faktu e ki kes ki inda e kontra ofisializason di lingua maternu kabuverdianu, ipso facto es e kontra tudu ki signifika prezervason, valorizason o prumuson di nos lingua, inkluindu kualker tipu di alfabetu ofisial. Alguns ta xinti vergonha di fla ma es e kontra nos lingua i, pur isu, es ta prifiri fla ma es e kontra nos alfabetu, pabia e normal alfabetizadu ser kontra kualker novu alfabetu.
Alias, es ditratoris di nos lingua ta konxedu atraves di es faktu: normalmenti so es ta parse na kumunikason sosial ta ataka nos lingua i/o se alfabetu ofisial ti ki fazedu algun kuza en prol di nos lingua, sima foi kazus di risenti: diskursu bilingi di Prizidenti na tomada di posi; i anunsiu di inisiu di ensinu di nos lingua na liseu. Ses kabesa so sabe inventa prublemas a volta di labanta nos lingua: prublemas pabia ka fazedu inda kel li ku kel la; prublemas pabia kes ki dja fazedu, ka bale.
Nes kontestu, spera konsensu a volta di kualker tipu di alfabetu kabuverdianu ofisial e un atitudi naïf o dimagojiku. Un falasia!
Betú ta difende ma ka pode fazedu ofisializason di un lingua sen se padronizason previu.
Un lingua padronizadu e kel ki ten es 3 kondison fundamental: a) padron (gramatika i vokabulariu ofisiais); b) skolas publiku pa nxina es padron; d) autoridadi sientifiku pa vijia rispetu di es padron i garanti se aperfeisuamentu.
Skolas publiku komesa na Europa na sekulu XIX. Signifika ma, ti sekulu XIX, nen siker povu analfabetu ka tenba nuson di lingua padron. Ifetivamenti, kada un di kes raru alfabetizadu ta sigiba se idulu (patriarka, retoriku, gramatiku, skritor, linguista, etc.). Todavia, lingua ofisial ta izisti desdi inisiu di izistensia di Stadu.
Alias, nu ten un izenplu familiar: 1º ortografia ofisial di purtuges aprovadu atraves di Portaria di 1 di setenbru di 1911, enbora purtuges e lingua ofisial di Purtugal desdi 1290 pur obra di Don Diniz.
Enfin, nos lingua dja e lingua OFISIAL en konstruson desdi 1999 (konfiri: https://tinyurl.com/3erdc3cs ). Dizignadamenti trokadu masifikason prugresivu di uzu di nos alfabetu ofisial, sa ta ba ta kontise padronizason di nos lingua atraves di emulason. Sa ta falta, nes mumentu, so PLENU ofisializason di nos lingua (istu e, diklarason di se paridadi ku purtuges).
Tudu kel li signifika ma Betú sa ta fla inverdadi ti ki el alega ma ka pode ofisializadu nos lingua sen se padronizason previu.
*Marsianu nha Ida padri Nikulau Ferera
Publicada na edição semanal do jornal A NAÇÃO, nº 747, de 23 de Dezembro de 2021
